ऋग्वेदकाल- (क्रमश:)

इ.स 1893 मधे लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांनी एक पुस्तक लिहून प्रसिद्ध केले. या पुस्तकाचे नाव होते 'ओरायन'(Orion). आपण मराठीत ज्याला मृगनक्षत्र म्हणतो त्या तारकासमुहाचे हे युरोपियन नाव आहे. आपल्या सर्वांना हे माहिती आहे की पृथ्वी स्वत:च्या अक्षाभोवती सतत फिरत राहून सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालते. पृथ्वीच्या या दोन गतींमुळे निर्माण झालेल्या व सर्वसामान्यांना ज्ञात असलेल्या कक्षेशिवाय, आणखी एका कक्षेमधे, पृथीचा उत्तर धृव सतत फिरत असतो. पृथ्वीच्या या अतिरिक्त गतीला, परांचन गती (Precession) असे नाव आहे. या परांचन गतीमुळे आपल्याला आकाशात जे दृष्य परिणाम दिसतात त्यांचा आधार घेऊन, काही जुन्या आर्य ग्रंथांचा काल ठरवण्याचा, लोकमान्यांनी 'ओरायन' या पुस्तकात प्रयत्न केला आहे. अतिशय शास्त्रशुद्ध पद्धतीने लिहिलेले हे पुस्तक, आजमितीला सुद्धा कालार्पण(Obsolete) झालेले नाही.

परांचन गती(पुस्तक संदर्भ 1)

स्वत:भोवती फिरणारी पृथ्वी, सूर्याभोवती वर्षभरात एक प्रदक्षिणा करते. या प्रदक्षिणेमुळे, आपल्याला एका वर्षभरात, सूर्य आकाशातील तारकांमधून प्रवास करताना दिसतो. सूर्याच्या या मार्गाला आयनिक वृत्त असे म्हणतात. आयनिक वृत्ताची पातळी ही विषुव वृत्ताच्या पातळीशी 23.5 अंश एवढी कललेली आहे. वर्षभराच्या या परिभ्रमणात फक्त दोन बिंदूंशी ही दोन्ही वृत्ते एकमेकाला छेदतात. या बिंदूंना संपातबिंदू (Equinoxes) म्हणतात. यापैकी 21 मार्च ला होणार्‍या संपाताला, वसंत संपात (Spring Equinox) असे म्हणतात तर 23 सप्टेंबरला होणार्‍या संपाताला, शरद संपात (Autumn Equinox)म्हणतात. या दोन्ही दिवशी दिवस आणि रात्र हे समान कालावधीचे म्हणजे 12 तासाचे असतात.

मुलांच्या खेळण्यातला भोवरा आपण सर्वांनी बघितलेला आहे. हा भोवरा फिरत असताना त्याच्या माथ्याकडे जर लक्ष दिले तर असे लक्षात येते की हा माथा त्या भोवर्‍याच्या उर्ध्व-अधर अक्षाभोवती (Vertcal Axis) अगदी अल्प गतीने प्रदक्षिणा घालत असतो. स्वत:भोवती एखाद्या भोवर्‍याप्रमाणे फिरणार्‍या पृथ्वीचा उत्तर धृव, याच पद्धतीने पृथ्वीच्या मध्यातून जाणार्‍या व आयनिक वृत्ताला काटकोनात असणार्‍या एका अक्षाभोवती प्रदक्षिणा घालत रहातो. या एका प्रदक्षिणेचा काल 26000 वर्षे एवढा असतो. उत्तर धृवाच्या या गतीलाच परांचन गती असे नाव आहे.

या परांचन गतीमुळे पृथ्वीच्या उत्तर धृवाच्या ख-स्वस्तिक बिंदूजवळ दिसणारा तारा, कायम रहात नाही. आज या ठिकाणी धृव तारा दिसत असला तरी 5000 वर्षांपूर्वी या ठिकाणी ठुबान हा तारा दिसत असे तर इ.स. 14000 मधे अभिजित हा तारा धृवतारा म्हणून दिसेल. परांचन गतीमुळे आणखी एक विलक्षण दृष्य परिणाम दिसतो. दोन्ही संपात बिंदू, नक्षत्रांच्या संदर्भात, मागे मागे जाताना दिसतात. (सूर्य निरनिराळ्या नक्षत्रांसमोर दिसतो) या मागे जाण्याची गती दर वर्षी 50" एवढी असते. आजमितीला, वसंत संपात बिंदूच्या वेळी, सूर्य उत्तर भाद्रपदा या नक्षत्रा समोर दिसतो आहे तर 7000 वर्षांपूर्वी तो पुनर्वसू किंवा आर्द्रा नक्षत्रासमोर दिसत होता. या विलक्षण दृष्य परिणामाला, संपात बिंदूंचे परांचन (Precession of the Equinoxes) असे नाव आहे.

अगदी वराहमिहिर (इ.स.505-585) या भारतीय गणितज्ञाच्या कालापर्यंत, भारतीय तत्ववेत्ते व गणिती, संपात बिंदूंच्या परांचनाबद्दल अनभिज्ञच होते(पुस्तक संदर्भ 2). स्वत: वराहमिहिरानेच त्याच्या पंचसिद्धांतिका या ग्रंथात आश्चर्य व्यक्त केले आहे की सूर्य रेवती नक्षत्रासमोर असताना वसंत-संपात, व सूर्य पुनर्वसु नक्षत्रासमोर असताना Summer Solstice (21 June) होत असल्याचे प्रत्यक्ष दिसत असताना (अर्थातच वराहमिहिराच्या कालात), जुन्या ग्रंथात हा Summer Solstice (21 June) , सूर्य आश्लेशा नक्षत्रासमोर असताना होतो असे कसे काय म्हटले आहे?

लोकमान्य टिळकांचे संशोधन

जुन्या आर्य ग्रंथाचे वाचन करत असताना लोकमान्यांच्या हे लक्षात आले की आर्यांचे यज्ञयाग विधी व देवांना हविर्भाग देण्याचे विधी हे अतिशय काटेकोरपणे त्यांच्या पंचांगाप्रमाणे चालत असत. आर्यांनी वर्षाचे दोन भाग केले होते. पहिला भाग वसंत-संपात दिनापासून चालू होऊन शरद संपात दिनाला( ज्याला विशुवन असे नाव होते.) संपत असे. या कालात सूर्य विषुव वृत्ताच्या उत्तरेला असतो. या कालाला देवायन असे नाव आर्यांनी ठेवले होते. वर्षाचा दुसरा भाग, जेंव्हा सूर्य विषुव वृत्ताच्या दक्षिणेला असतो, हा पितरायन म्हणून ओळखला जात असे. आर्यांचे यज्ञयाग व हविर्भाग देण्याचे विधी फक्त देवायन कालात होत असत. व हे सर्व विधी वसंत-संपात दिनापासून सुरू होत.

पुढच्या कालात,(केंव्हापासून ते माहिती नाही.) नववर्षाचा प्रथम दिन, वसंत-संपात दिवसापासून हलवून काहीतरी अज्ञात कारणास्तव, Winter Solstice (22 December) या दिवशी मानला जाऊ लागला. त्यामुळे वर्षाचे उत्तरायण व दक्षिणायन असे दोन नवीन भाग पडले. असे जरी असले तरी यज्ञयाग व हविर्भाग देण्याचे विधी, जुन्या पंचांगाप्रमाणेच(वसंत- संपात दिनापासून) चालू राहिले.

लोकमान्यांनी आपल्या अभ्यासासाठी तीन ग्रंथ निवडले. ऋग्वेद, तैत्तरिय संहिता व वेदांग ज्योतिष हे ते ग्रंथ होते.
या तिन्ही ग्रंथात, देवांना हविर्भाग देण्याचे विधी, सूर्य कोणत्या नक्षत्रसमोर असताना आरंभ करावयाचे हे सांगितलेले आहे. म्हणजेच वसंत-संपात दिन (21मार्च) हा या तीन्ही ग्रंथांप्रमाणे, सूर्य निरनिराळ्या नक्षत्रांसमोर येत असताना येत होता.

याचा अर्थ अगदी स्पष्ट होता. हे ग्रंथ पूर्णपणे निरनिराळ्या कालखंडात रचले गेले असल्याने, वसंत-संपात बिंदूंच्या परांचनामुळे सूर्य निरनिराळ्या नक्षत्रसमुहासमोर असल्याचे निरिक्षण त्या त्या ग्रंथकारांनी केलेले होते व ते त्यांनी ग्रंथात नमूद केले होते. ज्योतिर्विद्येच्या सहाय्याने लोकमान्यांनी या तिन्ही ग्रंथांचा काल निश्चित केला.
ऋग्वेद - इ.स.पूर्व 4000
(वसंत संपात दिन, सूर्य मृगशीर्ष किंवा अग्रहायन नक्षत्रासमोर असताना.)
तैत्तरिय संहिता - इ.स.पूर्व 2350
( वसंत संपात दिन, सूर्य कृत्तिका नक्षत्रासमोर असताना.)
वेदांग ज्योतिष - इ.स. पूर्व 1269-1181( वसंत संपात दिन, सूर्य भरणी नक्षत्रासमोर असताना.)

हे अंदाजे कालखंड त्या त्या ग्रंथांच्या सर्वात जुन्या ऋचा जेंव्हा रचल्या गेल्या तेंव्हाचे असावेत. पुढची अनेक शतके या ग्रंथांना पुढच्या पिढीतील कवींचा हातभार लागत गेला.

वृक्षकपि व इंद्र

या लेखाच्या सुरवातीला (लेखमाला भाग 5) मी एका समजण्यास अतिशय कठिण असलेल्या अशा ऋचेचा उल्लेख केला होता(10.86). लोकमान्यांनी या ऋचेचा अर्थ अत्यंत सुलभपणे विशद केला आहे. या ऋचेचा गोषवारा असा आहे.
(वृक्षकपि हे शरदकालीन सूर्याचे नाव आहे व तो इंद्राचा जिवलग मित्र आहे.)

"इंद्राचे घर उत्तरेला असताना हा वृक्षकपि खाली (दक्षिणेला) नाहीसा झाला आहे व त्याने मृगाचे रूप धारण केले आहे. सूर्य दक्षिणेला गेल्याने आर्यांनी इंद्राला हविर्भाग देणे व सोमरस गाळणे बंद केले आहे. त्यामुळे इंद्राणी संतप्त होऊन तिने मृग बनलेल्या वृक्षकपिचे डोके उडवून, कुत्र्याने त्याचे कान खावे म्हणून त्याला सोडले आहे. इंद्र आपल्या मित्राला इंद्राणीने अशी वागणूक देऊ नये म्हणून विनवतो व तिची स्तुती करतो. इंद्राणी ते मान्य करते. इंद्र व इंद्राणी, सूर्याची त्याने परत उत्तरेला यावे म्हणून विनवणी करतात."

या ऋचेत काही अतिशय महत्वाच्या गोष्टी सांगितल्या गेल्या आहेत.
1.सूर्य विषुव वृत्ताच्या दक्षिणेला गेल्याने आर्यांचे बंद झालेले हविर्भाग.
2.शरद काली रात्री आकाशात मृग नक्षत्र दिसते आहे. म्हणजेच त्याच्या सहा महिने, आधी वसंत संपाताच्यावेळी, सूर्य मृगनक्षत्रासमोर आहे.
3. व्याध तार्‍याला व्याध न म्हणता इंद्राणी कुत्रा म्हणते आहे. या नक्षत्राचे युरोपियन नाव कुत्रा हेच ( Canine Major) आहे.
4. सूर्य परत विषुव वृत्ताच्या उत्तरेला आल्यावर, आर्यांचे सुरू होणारे हविर्भाग.

लोकमान्य टिळकांनी संशोधित केलेला हा ऋग्वेदकाल, आपल्या कालदर्शक रेषेत कसा काय बसवता येतो हे पुढच्या भागात बघूया.

संदर्भ

1. आकाश दर्शन ऍटलास - लेखक. प्रा. गो.रा परांजपे

2. Orion by Lokamanya Bal Gangadhar Tilak